Theatercollege

Wat waren de oorzaken van de neergang en implosie van het Romeinse Rijk? Dat vragen historici zich al eeuwen af. Achter die schijnbaar koele vraag schuilt een angstige vraag: zou het ons ook kunnen overkomen? Regelmatig duiken er beschouwingen op waarin de trage, relatieve aftakeling van de Amerikaanse mondiale dominantie wordt vergeleken met de ondergang van Rome. Het Romeinse Rijk domineerde eeuwenlang het grootste deel van de toen bekende wereld. De Romeinse militaire machine leek onoverwinnelijk. Bezweek het enorme rijk aan een disfunctioneel politiek systeem, of aan interne rot en decadentie? Of waren het de barbaren die het rijk van buiten penetreerden? Het is een vreemde en complexe geschiedenis, waarbij de fixatie op het einde van het westelijk deel van het rijk soms doet vergeten dat het oostelijk deel nog duizend jaar heeft bestaan.

De geschiedenis van de verschillende West-Europese landen na 1945 vertoont een in hoge mate identiek patroon: sterke welvaartsgroei tot halverwege de jaren zeventig en steeds meer economische samenwerking tussen die landen. Nadat de enorme groeispurt in de jaren zeventig was doodgelopen in inflatie en snel stijgende werkeloosheid, zochten politici en deskundigen naar een nieuw recept om verdergaande groei mogelijk te maken. Dat dachten zij gevonden te hebben in het neoliberalisme, maar dat veroorzaakte de kredietcrisis. De economische problemen en de omvangrijke immigratie in West-Europa hebben tot een vertrouwenscrisis bij een deel van de Europese bevolking geleid. In dit essay laat Maarten van Rossem zien dat die vertrouwenscrisis alleen kan worden opgelost door een onvermijdelijke intensivering van de Europese samenwerking.

Een bekende historicus schreef eens dat er tussen de landbouwrevolutie van zon 12.000 jaar geleden en 1492 eigenlijk niets bijzonders is gebeurd. Zeker, wereldrijken ontstonden en verdwenen weer, maar het dagelijks leven van de modale landbouwer of die nu in China woonde of in het Romeinse Rijk, of in het Frankrijk van de late Middeleeuwen is in al die duizenden jaren niet wezenlijk veranderd. In het halve millennium sedert Columbus Amerika ontdekte, heeft zich een revolutie voltrokken die wellicht nog ingrijpender is dan de landbouwrevolutie. De meedogenloze exploitatie van een nieuw continent, samen met de Reformatie, de militaire superioriteit van de Europeanen en de wetenschappelijke revolutie, hebben de Industriële Revolutie, die in de achttiende eeuw in Engeland begon, mogelijk gemaakt. Waarom juist in Engeland? Wat maakte dat land en West-Europa tijdelijk zo anders dan de rest van de wereld?

Deze artikelen van de historicus en Amerika-deskundige (tegenwoordig ook BN'er dankzij z'n televisieoptredens), verschenen in diverse tijdschriften waaronder zijn eigen glossy Maarten! en het Historisch Nieuwsblad. Ze behandelen allerlei aspecten en verschijningsvormen van 'de Nederlandse identiteit', vooral geschiedenis, politiek en samenleving, maar ook diept Van Rossem herinneringen op aan zijn jeugd in Wageningen en zijn studietijd. Kern van het boek is de stelling dat de Nederlandse identiteit niet bestaat. Nederland is door zijn geschiedenis en ligging altijd al een heterogene eenheid geweest, kijk maar hoezeer Limburgers en Brabanders verschillen van Friezen en Groningers, of de bewoners van de Randstad van mensen uit het oosten des lands. Er bestaat geen overkoepelende identiteit en die kan dus ook niet door mensen van buitenaf worden bedreigd, wat populisten als Fortuyn of Wilders dan ook mogen beweren.

De drie decennia na de Tweede Wereldoorlog worden wel de Gouden Jaren genoemd. Er was sprake van een aanhoudende, sterke economische groei en er werd gewerkt aan de opbouw van de moderne verzorgingsstaat. Met de Grote Crisis van de vorige eeuw in het collectieve geheugen, zorgden overheden voor stabiele groei en volledige werkgelegenheid. In de loop van de jaren zeventig stagneerde de groei, nam de inflatie toe en begon de werkloosheid op te lopen. Economen en beleidsmakers gingen op zoek naar een nieuw economisch instrumentarium. De overheid werd van oplossing tot probleem en diende terug te treden, ten einde de markt zijn zegenrijke werk te laten doen. Met Thatcher en Reagan triomfeerden deze nieuwe opvattingen. Na aanvankelijke successen ontspoorde het neoliberalisme in de tweede helft van de jaren negentig. De marktideologie kreeg fundamentalistische trekken en in de Amerikaanse kapitaalmarkt ontwikkelde zich een wildwestkapitalisme. Deze wildgroei leidde in 2008 tot een hartstilstand in de financiële sector: de kredietcrisis. Een derde, ingrijpende beleidstransformatie lijkt noodzakelijk.

De wereld is in de ban van WikiLeaks, het via internet uitlekken van grote delen van het diplomatieke verkeer. In deze bundeling van bijdragen, vooral van de hand van Nederlandse auteurs, worden verschillende aspekten van Wikileaks behandeld. Niet alleen zijn er bijdragen over de Amerikaanse betrekkingen met en visies op Duitsland, Rusland, Turkije en het grensoverschrijdende verschijnsel van moslimfundamentalisme (bijdragen met veelal een opsomming van recent uitgelekte telegrammen), ook andere invalshoeken komen aan bod. Het nut van WikiLeaks voor historici die in het verleden veelal waren aangewezen op archiefonderzoek; de juridische aspecten; een portret van het 'gezicht' van WikiLeaks, de raadselachtige Julian Assange; maar ook een meer algemene verhandeling over de positie en drijfveren van klokkenluiders. In de verschillende bijdragen komt Nederland, direct dan wel zijdelings, aan de orde.

Wie had gedacht dat het beschamende einde van de LPF definitief een einde zou maken aan het bozige Nederlandse populisme, kwam bedrogen uit. Zowel Rita Verdonk als Geert Wilders hebben gedemonstreerd dat het populistische kiezerspotentieel bepaald niet kleiner is geworden. De populistische partijen zijn brede protestpartijen. Een aanzienlijk deel van het electoraat ziet de overheid, het politieke systeem en de maatschappelijke elite kennelijk als de vijand. De vraag is hoe dat komt.

Het boek geeft een overzicht van de korte twintigste eeuw, van 1914 tot 1991. Achtereenvolgens komen aan bod: de Eerste Wereldoorlog, het fenomeen Hitler, de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Het boek vormt een inleiding op de materie van oorlog en vrede die deze eeuw heeft getekend. Van Rossems analyses dragen veelal het karakter van een bespreking van de relevante historiografie: zo benadert hij het raadsel Hitler door verschillende historici te vergelijken. De Koude Oorlog benadert hij sterk via portrettering van Amerikaanse beleidsmakers; tegenspelers in dit riskante spel noemt hij allen stupide.

Is het wel zo beroerd gesteld met Nederland als veel intellectuelen en opinieleiders beweren? Maarten van Rossem demonstreert nuchter en realistisch dat al die somberheid niet terecht is. In de columns die hij de afgelopen twee jaar over Nederland schreef, houdt hij kritisch afstand van de nationale depressie die de media, het kabinet en de spraakmakende gemeente Nederland hebben aangepraat. Van de plotselinge aandacht voor onze ‘historische identiteit’, die ook voortkomt uit de nationale neerslachtigheid, moet Van Rossem niets hebben. Teneinde ons kleine leed maximaal te relativeren schrijft hij in dit boek ook over aard en structuur van de wereldgeschiedenis, een onderwerp dat de laatste jaren steeds meer in de mode is geraakt. Hij besluit met een beschouwing over de komende honderd jaar, waarin duidelijk wordt dat pessimisme even onzinnig is als optimisme.

Van Rossem biedt geen zonnige kijk op de wereld, maar moet ook niets hebben van modieus cultuurpessimisme. Heeft geschiedenis nut? is een bundeling van essays, columns en voordrachten. Hier komen de Eerste Wereldoorlog, Tweede Wereldoorlog en holocaust compact en inzichtelijk aan bod. Uit de stukken over bijvoorbeeld Fortuyn, Pieter Saenredam en reality-tv blijkt eveneens dat geen individu en geen cultuur zonder historisch besef kan bestaan. Schrijven over geschiedenis heeft nut.

"Amerika: Voor en tegen" is een bundeling van artikelen en columns van de auteur over Amerika. Bijvoorbeeld over de veronderstelde veramerikanisering van Nederland. Het boek is een essayistisch overzicht van naoorlogse Amerikaanse politiek; van de eeuwige strijd tussen Democraten en Republikeinen; van verkiezingen en presidenten; van 'Watergate' Nixon en 'Evil Empire' Reagan tot 'Lewinsky' Clinton en 'Iraqi Freedom' Bush.

Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn de Verenigde Staten de machtigste natie ter wereld. Hun invloed beperkt zich niet tot de politieke en militaire krachtsverhoudingen: de Amerikaanse massacultuur was de afgelopen decennia hun meest succesvolle exportproduct. Hierdoor is de Amerikaanse geschiedenis gedeeltelijk onze eigen geschiedenis geworden. De Verenigde Staten in de twintigste eeuw laat helder zien hoe het Amerikaanse politieke systeem en de Amerikaanse cultuur in de afgelopen honderd jaar zijn gegroeid en veranderd. Maarten van Rossem schreef een uitgebreid handboek met scherpe analyses en aandacht voor de vele verrassende facetten van de Amerikaanse samenleving.